Okręg Wileński AK przetrwał najdłużej jako formacja rozwiązanej 19 stycznia 1945r. Armii Krajowej, bo do 1948r. Do 1944r. oddziały Armii Krajowej zajęła prawie całe terytorium przedwojennego województwa wileńskiego. Niemcy kontrolowali tylko największe szlaki komunikacyjne i miasta.Za zgodą Komendy Głównej AK do Akcji Burza Okręg Wileński i Nowogródzki AK przystąpił wspólnie dysponując dobrze uzbrojonymi i wyszkolonymi oddziałami liczącymi ok. 15 tys. żołnierzy. Broń, która dysponowali żołnierze oddziałów AK była tylko własnej produkcja lub zdobyta w walce, ponieważ nad tą częścią Polski z powodu odległości zrzuty nie docierały.
Wraz ze zbliżającym się frontem sowieckim nastąpił wielokrotny wzrost sił wojska niemieckiego w 1944r. co spowodowało konieczność przyspieszenia Akcji Burza na Kresach II RP. W związku z takim rozwojem sytuacji nie wszystkie oddziały AK wzięły udział w operacji Ostra Brama 7 lipca 1944r. Ale mimo to przybyła armia sowiecka spotkała się z licznymi oddziałami wojsk Polskiego Państwa Podziemnego (regularne oddziały, jednolicie umundurowane, uzbrojone w tym m.in. w działka przeciwpancerne).
W trakcie rozmów polsko-sowieckich ustalono utworzenie dwóch dywizji piechoty i brygady kawalerii, podporządkowanych taktycznie sowieckiemu dowództwu ale politycznie Rządowi Polskiemu w Londynie. Miejsce koncentracji polskich oddziałów AK na które przybył gen. NKGB Iwan Sierow 17 lipca 1944r. stało się miejscem likwidacji Zgrupowań Wileńsko - Nowogródzkich AK. Ze zdradzieckiej zasadzki wydostali się nieliczni żołnierze i oficerowie AK, którzy schronienie znaleźli w Puszczy Rudnickiej, natomiast uwięzieni trafili do tzw. obozów internowania albo zostali skazani na wieloletnie wyroki.
Wśród późniejszych mieszkańców Zgorzelca, którzy do tej chwili walczyli w wileńskich i nowogródzkich zgrupowaniach Armii Krajowej z okupantem niemieckim, oddziałami partyzantki sowieckiej oraz oddziałami litewskimi byli m.in.:
- Arcimowicz Walerian - 23 Brasławska Brygada AK, udział w operacji Ostra Brama
- Foremny Antoni - 1 Wileńska Brygada AK Juranda, udział w operacji Ostra Brama
- Błachaniec Andrzej, Legiony Polskie 1914-1918, 1 Wileńska Brygada AK Juranda
- Uszyłło Witold - 1 kompania 1 batalion 77 pp AK, udział w operacji Ostra Brama
- Chodkiewicz Stanisław - 1 kompania 6 batalion 77 pp AK, udział w operacji Ostra Brama
- Hincewicz Franciszek - 3 Wileńska Brygada AK, udział w operacji Ostra Brama
- Hryniuk Stefan - 1 kompania 4 batalion 77 pp AK udział w operacji Ostra Brama
Żołnierze AK, którzy uniknęli niewoli zostali zwolnieni przez swoich dowódców, cześć z nich rozproszyła się albo wróciła do domów. W konspiracji pozostali nieliczni partyzanci (początkowo ok. 400, potem poniżej 100). Wśród nielicznych żołnierzy Zgrupowań Wileńsko - Nowogródzkich AK, którym udało się uniknąć sowieckiej niewoli, znaleźć schronienie w Puszczy Rudnickiej i podjąc walkę z kolejnym okupantem byli także m. in. późniejsi mieszkańcy Zgorzelca ps. Pożeracz, Józef i Mały.
Od tej pory mobilizacja, łapanki, masowy terror stają się codziennością życia na Kresach. Kulminacja nastąpiła w listopadzie 1944r., kiedy to polskie podziemie dokonało serię zamachów na członkach wileńskiego Związku Patriotów Polskich. Coraz więcej ludzi zaczęło zastanawiać się nad opuszczeniem rodzinnych stron. Po rozwiązania Armii Krajowej w styczniu 1945r. rozpoczęto przygotowywania do ewakuacji. Elementem dodatkowo motywującym było ogłoszeniu postanowień jałtańskich oddających kresy bolszewikom.
18 stycznia 1945. NKWD aresztowało Komendanta Okręgu ppłk Juliana Kulikowskiego ps. Ryngraf', 28 marca jego następcę mjr Stanisława Heilmana ps. Tomasz, Wileńczuk. Kolejnym komendantem został mjr Antoni Olechnowicz ps. Pohorecki, który kierował wileńsko-nowogródzką AK do 1948r.
W pierwszym etapie przeprowadził ewakuację resztek konspiracji, tak że w kwietniu 1945 na tereny Polski lubelskiej przybyły pierwsze grupy akowców tworzących bazy dla ewakuacji reszty siatki. Wśród nich byli m.in. por. Zygmunt Augustowski ps. Hubert, por. Witold Wałuto, por. Jerzy Łoziński, ppor. Władysław Subortowicz ps. Hanusz, por Jerzy Michałowski, por. Wiktor Kuczyński ps. Wiktor, Waldemar Butkiewicz ps. Roland (wykonawca wyroku na Teodorze Bujnickim w Wilnie) żołnierze Wachlarza, Kedywu, wywiadu - ludzie poświęcający swoje życie sprawie niepodległości Polski, wierni przysiędze, nie dbający o prywatne bezpieczeństwo. Oprócz nich wspomnianą bazę tworzyło jeszcze wielu innych jak, choćby Zofia Dąb-Biernacka ps. Jagienka utrzymująca kontakt z Komendą Główną w Warszawie, Stanisław Szostak ps. Jandzin - łącznik, członek grupy egzekucyjnej.
artykuły powiązane:
Ośrodek Mobilizacyjny Okręgu Wileńskiego AK 1944 - 1948 cz. 2
Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Pożeracz z Puszczy Rudnickiej do Zgorzelca
Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Mały na ziemi zgorzeleckiej
Żołnierz Wyklęty Wileńskiej AK ps. Józef na ziemi zgorzeleckiej
Szwadron Zdzisława Badochy ps. Żelaznego 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. Łupaszki na Warmii i Mazurach
mjr. Zygmunt Szendzielarz ps. Łupaszko zamordowany 8 lutego 1951r.
6 Wileńska Brygada AK - WiN 1946–1952
1 lipca 1944r. początek Akcji BURZA w Okręgach AK Wilno i Nowogródek
rtm. Jan Skorba komendant Okręgu Nowogródzkiego AK pochowany w Lęborku
29 listopada 1967r. opuszcza więzienie jeden z ostatnich Żołnierz Wyklętych - cichociemny mjr Adam Boryczka
Źródło:
Niepodległość i Pamięć'. R. IV, Nr 1(7), 1997. Okręg Wileński Armii Krajowej w okresie od lipca 1944 do lipca 1948. Krótka charakterystyka. Piotr Niwiński.
