21 sierpnia 1944r. w Surkontach nad Lidą w województwie nowogródzkim II RP 20 km na płn-wsch od Grodna miała miejsce pierwsza regularna bitwa pomiędzy oddziałami Armii Krajowej i Armii Sowieckiej zajmującej tereny Polski.źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/User:Lonio17
Pod koniec czerwca 1944r. oddział AK pod dowództwem mjr Maciej Kalenkiewicz ps. Kotwicza wyruszył znad Niemna na wschód, aby umożliwić oddziałom Zgrupowania Stołpeckiego AK opuścić Puszczę Rudnicką i wziąć udział w Operacji Ostra Brama. Zadanie nie powiodło się, a w czasie walk
pod Iwnem został ranny mjr Kalenkiewicz, który musiał pojechać do szpitala, ponieważ rozwinęła się gangrena.
Tym samym pomysłodawca i współtwórca planu Operacji Ostra Brama nie mógł wziąć udziału w jej realizacji. Po zakończeniu Operacji Ostra Brama na rozkaz szefa Oddziału III Komendy AK Okręgu Wilno oddziały AK skoncentrowane zostały w okolicy Puszczy Rudnickiej pod Wilnem.
9 lipca 1944r. mjr. Kalenkiewicz z niezagojoną raną po amputacji ręki pojawił się w kwaterze Komendanta Okręgu Wileńskiego płk. Aleksandra Krzyżanowskiego ps. Wilk (aresztowany 3 lipca 1948r. przez UB komunistycznej PPR/PZPR, zmarł w więziennym szpitalu 29 września 1951).
16 lipca mjr. Kotwicz uniknął aresztowania w Boguszach, kiedy Sowieci aresztowali przybyłych na odprawę oficerów AK.
W związku z aresztowaniami kardy oficerskiej i żołnierzy AK po zakończeniu Operacji Ostra Brama w czasie narad w Puszczy Rudnickiej mjr Kalenkiewicz uznał, że należy kontynuować działalność partyzancką i konspiracyjną na tych terenach, nie zamierzał jednak walczyć zbrojnie z Armią Sowiecką. Obecność oddziałów Armii Krajowej uznał za konieczną ze względów propagandowych, podbudowania morale i ochrony ludności.
18 lipca na skraju Puszczy Rudnickiej było zgrupowane ok. 6 tys. żołnierzy AK i ok. 12 tys. ochotników. Wobec wykrycia Zgrupowania przez sowieckie samoloty zostało ono podzielone na małe grupy z rozkazem przemarszu na Białystok. Po rozwiązaniu oddziałów w Puszczy Rudnickiej mjr Kalenkiewicz pozostał ze zgrupowaniem liczącym ok. 1000 żołnierzy, który dla zapewnienia przetrwania zmniejszono następnie do 100 ludzi, a pozostali żołnierze przeszli do konspiracji.
Pomiędzy 22 - 24 lipca oddział mjr Kalenkiewicza udał się w stronę Puszczy Grozieńskiej. 5 sierpnia cichociemny ppłk. Stanisław Sędziak ps. Warta (zastępcy
prezesa Obszaru Centralnego WiN aresztowany 4 stycznia 1947 przez UB
komunistycznej PPR/PZPR, skazany na karę śmierci, zwolniony z więzienia
29 kwietnia 1957r) przekazał Kalenkiewiczowi dowództwo Okręgu Nowogródzkiego,
który planował następnie utrzymanie kilku oddziałów partyzanckich z
bazą w Puszczy Grodzieńskiej i prowadzenie ograniczonej działalności
konspiracyjnej. Główne zadanie miały jednak stanowić akcje
informacyjno-propagandowa.. Podejmował on także starania bezpośrednie
oraz za pośrednictwem KG zainteresowania aliantów sytuacją na
Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. 18 sierpnia Komenda Główna AK wyznaczyła Kotwicza na komendanta Podokręgu Nowogródek i awansowaniu go do stopnia podpułkownika. 19 sierpnia Rosjanie rozpoczęli akcję likwidacji polskich oddziałów AK na przedpolu Puszczy Rudnickiej.
21 sierpnia w Surkontach 72-osobowy oddział Kalenkiewicza około południa został zaatakowany przez batalion NKWD, który został odparty przez oddział kpt. Bolesława Wasilewskiego ps. Bustromiaka. Podczas walki zginęło ok. 30 żołnierzy sowieckich i dwóch ich sowieckich. Po stronie polskiej było wielu rannych żołnierzy. Bustromiak ranny obok oka zaproponował wycofanie się w kierunku nie zamkniętym obławą, ale ppłk Kotwicz nie chcąc zostawic rannych postanowił pozostać do wieczora i wtedy spróbować się ewakuować. Ppłk. Kotwicz pozwolił jednak kpt. B. Wasilewskiemu ps. Bustromiakowi wziąć lżej rannych i natychmiast wycofać się. Po godzinie od strony Radunia dotarły dodatkowe siły Sowiecki.
Po południu nastąpił drugi atak, bitwa trwała 5 godzin, który doprowadził do rozbicia oddziału. Kotwicz zginął trafiony w głowę na początku walki. W bitwie poległo 18 żołnierzy, w tym 6 oficerów, 17 rannych żołnierzy AK sowieci dobili bagnetami jak podczas wojny polsko-bolszewickiej. Uratował się jeden ranny, który przeleżał wśród poległych. Sowietów, których zginęło 68 pochowano na cmentarzu w Raduniu.
zdjęcie: http://znadniemna.pl. fotorelacja 70 rocznicy Operacji Ostra Brama na Grodzieńszczyźnie
Po bitwie Komenda Wileńska AK wydała dyrektywę do oddziałów nakazująca ich rozwiązanie i przejście do konspiracji, chcąc utrzymać oddziały zbrojne do zakończenia wojny i konferencji pokojowej, która wskazałaby na przynależność Wileńszczyzny do Polski.
Pogrzeb poległych żołnierzy AK i ich dowódcy ppłk Macieja Kalenkiewicza ps. Kotwicz odbył się koło mogiły powstańców z 1863r. z obawy o represje w pobliżu drogi łączącej wieś Pielasa z Surkontami. Mogiła żołnierzy zachowała się dzięki miejscowej ludności, która nie dopuściła do jej zaorania.
W początkach września 1991r. obok kurhanów powstańczych zbudowano cmentarz wojenny poświęcony poległym żołnierzom Armii Krajowej:
- ppłk cichociemny Maciej Kalenkiewicz ps Kotwicz,
- kpt. cichociemny Franciszek Cieplik ps. Hatrak,
- kpt. ps. Bosak,
- rtm. cichociemny Jan Kanty Skrochowski ps. Ostroga,
- por. Walenty Wasilewski ps. Jary,
- por. Stanisław Dźwinei ps. Dzwon,
- pchor. Henryk Nikicicz ps. Norwid,
- pchor. Henryk Cywiński ps. Wilk,
- plut. Franciszek Stankiewicz ps. Mikado,
- kpr. Kazimierz Ejsmont ps. Irak,
- strz. Bohdan Bednarczyk,
- strz. Jerzy Gryszel,
- srz. Jerzy Kaliciński ps. Sinus,
- strz. Zygmunt Kaliciński ps. Kosinus,
- ułan Bohdan Karpowicz ps. Sowa,
- strz. Jan Kleindienst ps. Basia,
- strz. Czesław Marszałek ps. Żuraw,
- strz. Władysław Sperski ps. Tolot,
- strz. Mieczysław Szeptunowicz,
- strz. Zygmunt Werkum ps. Zima,
- strz. Witold Żuk,
- strz. Henryk Żurawski ps. Marabut,
- sanitariuszka Eugenia Myszkówna,
- szyfrantka ps. Zosia
- 11 nieznanych z nazwiska żołnierzy Armii Krajowej.
artykuły powiązane:
700 km szlak bojowym znad Niemna przez Puszczę Kampinoską po lasy nad Pilicą Zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie AK por. Adolf Pilch ps. Doliny,
7 – 13 lipca 1944r. w Powstaniu Wileńskim operacja "Ostra Brama" żołnierze AK wyzwolili Wilno z Armią Sowiecką,
Źródło:
akwilno.pl/pdf/Ostatnia-walka-AK-z-NKWD.pdf
wikipedia.org/wiki/BitwaoSurkonty
http://znadniemna.pl
www.electronicmuseum.ca
www.ak-kresy.pl
