Obwód Kowieński był najliczniej zamieszkałym przez Polaków obwodem przedwojennej Litwy. W czasie wojny na Litwie Kowieńskiej działała nielegalna komórka Organizacji Harcerzy ZHP. A do jej najwybitniejszych przedstawicieli należał m. in. Zbigniew Skłodowski ps. Kura, były uczeń Gimnazjum im. A. Mickiewicza w Kownie, założyciel kilku przedwojennych drużyn harcerskich. W drużynie Zbigniewa Skłodowskiego, która przyjęła im. Księcia Józefa Poniatowskiego działali m.in: Witold Czerek - przyboczny, Wacław Jurewicz - zastępowy, Czesław Bobkowski, Czesław Byliński, Władysław Dowtort, Stanisław Dyrda, Adolf Giżyński, Teodor Gruszecki, Janusz Januszkiewicz, Wacław Jurewicz - zastępowy, Stanisław Łabuński, Zygmunt Marcinkiewicz, Czesław i Jan Poderscy, August Rutkowski, Jan Janusz Strawiński, Franciszek Zelwis.
Do chwili likwidacji polskiego gimnazjum w 1940 r. był redaktorem dwutygodnik Zarzewie, które krzewiło ducha polskiego wśród młodzieży. Wiosną 1940 r. został przywódcą Rady Starszych harcerstwa oraz Komendantem Szarych Szeregów na Litwie. Jego działalnością położył fundamenty pod rozbudowę Armii Krajowej Okręgu Wilno i Podokręgu Litwa Kowieńska. Na początku 1942 r. aresztowany został przez litewską Saugumę i gestapo, a po ciężkich torturach w więzieniu na Łukiszkach, rozstrzelany w Ponarach.
Na terenie Obwodu Kowna istniały dwie komórki legalizacyjne prowadzone przez Anatola Joczyno, absolwenta Wyższej Szkoły Plastycznej w Kownie oraz Jarosława Brzozowskiego. Początkowo zaopatrywały one w fałszywe dokumenty wszystkich spalonych członków Polonii litewskiej. W lipcu 1942 r. Niemcy przeprowadzili aresztowania najaktywniejszych Polaków w powiecie rosieńskim zabierając ich przeważnie zamożniejsze gospodarstwa oraz dwory. Aresztowanych umieszczono w obozie we wsi w Billewiczach, w którym rok wcześniej Litwini wymordowali Żydów.
Na terenie Litwy w czasie okupacji zarówno działalność AK i Polonii litewskiej były pojęciami jednoznacznymi. Dzięki działalności tych komórek mnóstwo ludzi ocalało.
Podokręg Kowieński kryptonim Klon dzielił się na 7 obwodów. Podczas Akcji Burza jak większość żołnierzy wileńskiej i nowogródzkiej AK brał udział w Operacji Ostra Brama dążącej do wyzwolenia Wilna. Swoją walkę o wolną Polskę, o wolne Kresy Północno-Wschodnie z okupantem niemieckim, a następnie sowieckim na terenie Wileńszczyzny prowadził do sierpnia 1945r. czyli już po rozwiązaniu 19 stycznia 1945r. Armii Krajowej rozkazem Komendanta Głównego AK oraz kolejno Organizacji NIE, której kontynuatorem była Delegatura Sił Zbrojnych na Polskę.
Józef jako łącznik Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego AK, udzielał pomocy w organizowaniu przerzutów przez granicę polsko - czechosłowacką żołnierzy AK zagrożonych działaniami sowieckiego i komunistycznego aparatu terroru, udzielał schronienia i pomocy ukrywającym się, utrzymywał kontakty organizacyjne.
Ok. 27 - 28 czerwca 1946 r. Józef przeprowadził przez granicę polsko - czechosłowacką Wacława Beynara ps. Orszak łącznika mjr. Zygmunta Szendzielarza ps. Łupaszka, który dotarł do Oddziału Informacyjnego Sztabu II Korpusu Polskiego gen. Andersa w angielskiej strefy okupacyjnej Niemiec w obozie uchodźców w Meppen, gdzie spotkał się z mjr. Aleksandrem Krzyżanowskim odpowiedzialnym za współpracę z OMOWAK.
Na początku kwietnia 1948 r. ppłk. Antoni Olechnowicz (aresztowany 26 czerwca 1948 r. we Wrocławiu, skazany 2 listopada 1949 r. przez WSR w Warszawie na karę śmierci, rozstrzelany 8 lutego 1951 r. w więzieniu mokotowskim) Komendanta Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego AK poprowadził w Solicach Zdroju (obecne Szczawno Zdrój) odprawę dla oficerów wywiadu:
- por. Wacława Walickiego ps. Tessaro jego zastępca (aresztowany 23 czerwca 1948 r. w Szczawnie Zdroju, skazany 8 października 1949 r. przez WSR w Warszawie na karę śmierci, zabity 22 grudnia 1949 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej)
- por. Zygmunta Szymanowskiego ps. Bez - kierownik wywiadu (aresztowany 21 czerwca 1948 r. skazany 24 stycznia 1950 r. przez WSR w Warszawie na karę śmierci, zabity 31 maja 1950 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej),
- ppor. Edmunda Bukowskiego ps. Zbyszek kierownik łączności (aresztowany 28 czerwca 1948 r. skazany 14 XI 1949 r. na karę śmierci wyrokiem WSR w Warszawie, zabity 13 kwietnia 1950 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej)
związanych z siatką Krzysztofa, taki pseudonim przyjął ppłk. Olechnowicza dla spraw wywiadu.
Po zakończonej odprawie ppłk. Antoni Olechnowicz osobiście spotkał się z Józefem, który utrzymywał kontakt z grupą żołnierzy byłego Komendanta Podokręgu Kowno AK Adama Dowgirda ps. Dominik (zmarł 27 maja 1994r. w Białymstoku).
Józef został aresztowany 29 czerwca 1948 r. w Solicach Zdroju (obecnie Szczawno Zdrój) w swoim mieszkaniu przy ul. Chopina 55 w czasie prowadzonej przez Urząd Bezpieczeństwa Operacji X skierowanej przeciwko wszystkim żołnierzom wileńskiej i nowogródzkiej AK.
22 marca 1949 r. skazany został przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu na 10 lat więzienia, za to, że od marca 1945r. do czerwca 1948r. początkowo na terenie Kowna (obecnie Litwa), a od sierpnia 1945 na terenie powiatu wałbrzyskiego w zamiarze zmiany przemocą ustanowionych organów władzy zwierzchniej Narodu przedsięwziął działania zmierzające do urzeczywistnienia tego zamiaru.
Zwolniony z więzienia został 31 stycznia 1955 r. i zamieszkał na Dolny Śląsku w Zgorzelca, gdzie mieszkał do lat 90.33 lata później po zwolnieniu z komunistycznego więzienia PRL za walkę o wolną i demokratyczną Polskę 25 maj 1988r. został odznaczony medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata za ratowanie Żydów podczas II wojny światowej.
Za swoją walkę na rzecz wolnej Polski z okupantem sowieckim oraz kolejno komunistyczną agenturą PPR - PZPR w PRL-u został zrehabilitowany w 1992r.
artykuły powiązane:
Żołnierze Wyklęci, których połączyła ziemia zgorzelecka
Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Mały na ziemi zgorzeleckiej
Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Pożeracz z Puszczy Rudnickiej do Zgorzelca
Ośrodek Mobilizacyjny Okręgu Wileńskiego AK 1944 - 1948 cz. 4 - Akcja X
Źródło:
http://www.tygodnik.lt
http://www.yadvashem.org/
https://bunt.com.pl/
