7 lipca 1944 r. w związku ze zbliżaniem się Armii Sowieckiej o jedną dobę wcześniej płk. Aleksander Krzyżanowski ps. Wilk rozpoczął operację Ostra Brama. Skoncentrowano tylko 1 z 3 zgrupowań AK tj. ok. 4 tys. żołnierzy. Niemieckie pozycje zaatakowano od płd-wsch strony Wilna od cmentarza na Rossie do Belmontu obsadzonej przez kilkanaście tys. żołnierzy wspartej lotnictwem, artylerią, czołgami. W skład Zgrupowania Pohoreckiego wchodziły 3, 8, 13 Brygada, 3 i 5 batalion 77 pp, ORKO Groma i Oddział Osłonowy Wilczura, natomiast do Zgrupowania Jaremy przydzielono 9 Brygadę, 1 i 6 batalion 77 pp, Oddział Dyspozycyjny Promienia i Oddział Osłonowy Gracza. Po przełamaniu niemieckiej obrony oddziały AK miały skoncentrować się na pl. Katedralnym. Natarcie rozpoczęły:
- 1 i 6 batalion 77 pp, które zdobyły umocnienia na skraju Lipówki i przekroczyły linię kolejową Wilno-Podbrodzie, jednak kontratak Niemców odrzucił ich na pozycje wyjściowe,- 9 Brygada, która zaległa przed schronami bojowymi na skraju Hrybiszek,
- ORKO,
- 3 i 5 batalion 77 pp, któe zdobył Góry,
- 8 i 3 Brygada były blokowane przez pociąg pancerny na stacji Kolonia Wileńska. 8 Brygada zaległa w kotlinie naprzeciwko betonowego bunkra. 3 Brygada po przekroczeniu Wileńki dotarła kolejo do Belmontu, do Zarzecza i Traktu Batorego. Jeden z plutonów przekroczył trakt i walczył na Antokolu. 8 lipca podjęła działania z oddziałami sowieckimi, jednak natarcie AK załamało się, oddziały poniosły duże strat i wycofały się w rejon Szwajcar. W mieście walczyło tylko kilkuset żołnierzy AK głównie z dzielnicy Kalwaryjskiej, ponieważ wskutek ewakuacji ludności i braku uzbrojenia mobilizacja się nie udała w większości.
7 lipca żołnierze Pohoreckiego zetknęli się z żołnierzami sowieckimi, którzy przeprowadzili szturm generalny osiągając tylko lokalne sukcesy, tym samym 5 armia gen. Kryłowa przejęła główne walki o Wilno. W walkach o miasto uczestniczyło ok. 100 tys. żołnierzy radzieckich, w tym kilkaset czołgów i lotnictwo.
Dowódca sowieckiej 35 Brygady Pancernej nakazał rozbrojenie zgrupowania mjr. Pohoreckiego, który podjął decyzję o rozwiązaniu oddziałów i przejściu do konspiracji.
Ppłk Krzyżanowski odwołał Pohoreckiego i wyznaczył na d-cę mjr Antoniego Wasilewskiego ps. Olesiński. Dzielnica Kalwaryjska została opanowana przez 2 batalion 85 pp kpt. Bolesława Zagórnego ps. Jan, a 8 lipca nacierał z 97 Witebską Dywizją Piechoty na wzgórze Szeszkinie. 10 lipca batalion przeprawił się przez Wilię i rozpoczął walkę w centrum:- 1 kompania por. Wacława Pietkiewicza ps. Mocny nacierała ul. Zamkową i Wielką, walczyła w rejonie cerkwi, z oddziałami sowieckimi nacierała w kierunku na Wilcze Łapy,
- 2 kompania por. Wacława Korzeniowskiego ps. Andrzej walczyła u podnóża Góry Zamkowej, gdzie zdobyła bunkier na ul. Subocz, dalej nacierała w kierunku cmentarza na Rossie i na południe,
- 3 kompania por. Wacława Roszkowskiego ps. Biały wsparta czołgami sowieckimi nacierała ul. Mostową, Zygmuntowską, Wileńską do Małej Pohulanki, Góry Bouffałowej i wzgórz Zakretu,. walczyła o gmach braci Jabłkowskich przy ul. Wileńskiej i Mickiewicza, budynek Arbeitsamtu, gmach ośrodka wychowania przy ul. Ludwisarskiej. W Śródmieściu walczyły też kadrowe kompanie batalionu kpt. Józefa Grzesiaka ps. Kmity, które 10 lipca zdobyły m. in. skład broni przy ul. Żeligowskiego, kompleks domów przy Jagiellońskiej. W rękach żołnierzy AK znalazł się obszar wyznaczony od północy ul. Poznańską, od południa Dominikańską i Trocką, od zachodu Zawalną. 12 lipca opanowano jeszcze ul. Poznańską i Gdańska aż do skrzyżowania z Zawalną i Jagiellońską. Od wschodu granicę stanowiła ul. Tatarska do Dobroczynnej. W innych dzielnicach m. in. na Łukiszkach oddział ppor. Mariana Homolickiego ps. Wiktora opanował więzienie i uwolnił aresztowanych.
13 lipca pchor. Jerzy Jensch ps. Krepdeszyn z plutonem osłonowym zniszczył na Górze Zamkowej gniazdo ciężkiego karabinu maszynowego i około godziny 11. zawiesił razem z kpr. Arturem Rychterem ps. Zan biało-czerwoną flagę na wieży zamkowej.
13 lipca AK we współdziałaniu z oddziałami sowieckimi zdobyły Wilno. Po zdobyciu Wilna Sowiecki nakazali żołnierzom AK wyjść z miasta. Płk Aleksander Krzyżanowski przeprowadził oddziały na skraj Puszczy Rudnickiej pod Wilno, a sam udał się do kwatery dowódcy 3 Frontu Białoruskiego gen. Czerniachowskiego, gdzie uzyskał obietnicę doposażenia dla dywizji piechoty i brygady kawalerii.
16 lipca płk Krzyżanowski ponownie zaproszony na spotkanie z gen. Czerniachowskim celem podpisanie porozumienia pojechał z szefem sztabu mjr. Teodorem Cetysem, z którego już nie wrócili. Grupa oficerów AK omawiająca z Sowietami w Boguszy szczegóły wyposażenia oddziałów AK została aresztowana i osadzona w Wilnie, aresztowano także Delegat Rządu na Okręg wileński i jego pracowników. Nowi dowódca AK okręgu wileńskiego ppłk Zygmunt Izydor Blumski ps. Strychański i okręgu nowogródzkiego ppłk Janusz Prawdzic-Szlaski ps. Prawdzic przemieścili oddziały atakowane przez sowieckie myśliwce w głąb puszczy, a następnie podzielili je na mniejsze pododdziały pozostawiając dowódcom wybór dalszego działania, czyli przebijanie się w kierunku Grodna, Białegostoku, rozproszenie w terenie, powrót do domu.
W Akcji Burza udział brało ok. 9 tys. żołnierzy AK na terenie okręgu wileńskiego i ok. 6 tys. na terenie okręgu nowogródzkiego. Straty oddziałów AK na Wileńszczyźnie w czasie operacji Ostra Brama wyniosły kilkuset zabitych, rannych i zaginionych. Sowieci schwytali ok. 5 700 żołnierzy umieszczając ich początkowo w obozie w Miednikach, skąd ok. 25% zbiegło. Oficerów wywieziono do Riazania., z których czasie część wstąpiła w szeregi 1 AWP, większość przymusowo wcielona do pułku rezerwowego Armii Sowieckiej po odmowie złożenia przysięgi osadzono w obozie w Kałudze do pracy przy wyrębie lasów.
" Operacja Ostra Brama jako była niezgodna z alianckimi ustaleniami dot. przynależności państwowej Wilna i nowej granicy polsko-sowieckiej na Linii Curzona, minister informacji Wielkiej Brytanii nałożył cenzurę na informacje o jej przeprowadzeniu w brytyjskich mediach"
Żołnierzami AK walczącymi podczas Akcji Burza na Wileńszczyzna byli późniejsi wybitni niezapomniani naukowcy, filmowcy, artyści m.in.:
- Stanisław Lenartowicz - żołnierz 7 Brygady Wilhelma Armii Krajowej, polski reżyser i scenarzysta filmowy, jeden z twórców polskiej szkoły filmowej,
- Henryk Czyż - żołnierz AK, dyrygent, kompozytor, literat, pedagog,
- Stanisław Jasiukiewicz - żołnierz AK, aktor filmowy, teatralny, telewizyjny,
- Wiktor Iwanowski - żołnierz 7 Brygady Wilhelma Armii Krajowej, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, twórca sferosomatografu określającego krzywizny kręgosłupa,
- Bernard Ładysz - żołnierz AK, śpiewak operowy, aktor.
artykuły powiązane:
Akcja "Burza" rozpoczęła się 15 stycznia 1944r na Wołyniu Kresach II RP
1 lipca 1944r. początek Akcji BURZA w Okręgach AK Wilno i Nowogródek
Żołnierz Wyklęty Wileńskiej AK ps. Józef na ziemi zgorzeleckiej
Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Pożeracz z Puszczy Rudnickiej do Zgorzelca
Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Mały na ziemi zgorzeleckiej
Źródło:
Grafika źródło: http://zw.lt/konkurs-na-fotoscianke-o-operacji-ostra-brama/
znadniemna.pl/dzien-obchodow-70-rocznicy-operacji-ostra-brama-grodzienszczyznie/
zw.lt/ogloszenia/konkurs-na-fotoscianke-o-operacji-ostra-brama/
wikipedia.org/wiki/Operacja_Ostra_Brama
akwilno.pl/pdf/Operacja-Ostra-Brama.pdf
polskiekresy.info/powstanie-wilenskie-1944
