W 1940r. Czortków w woj. Tarnopolskim na Podolu stał się miejscem pierwszego zrywu Polaków przeciwko okupacji ziem Polski przez Sowietów. W październiku 1939r. Tadeusz Bańkowski, Henryk Kamiński oficer WP przybyły do Czortkowa oraz Heweliusz Malawski technik dentystyczny, kapral rezerwy założyli organizację konspiracyjną Stronnictwo Narodowe, której celem była walka z wrogiem i sabotaż.
Na początku stycznia 1940r. zaobserwowano, że część stacjonujących w mieście żołnierzy sowieckich wyjechała na front fiński.
W takiej sytuacji polscy konspiratorzy postanowili opanować miasto - koszary, więzienie, szpital, pocztę i dworzec kolejowy.
Stamtąd mieli wyruszyć zdobytym pociągiem przez Zaleszczyki do Rumunii. Aby opóźnić pościg, planowali wysadzenie mostu na Serecie. W rocznicę Powstania Styczniowego 21 stycznia 1940r. na chórze kościoła dominikanów zebrało się kilkadziesiąt osób, które miały przystąpić do powstania. Wieczorem zaatakowali koszary. Zaalarmowani strzałami sowieci wyprowadzili swoje wojsko na ulice Czortkowa.
Walka trwała kilka godzin. Większość uczestników czortkowskiego powstania znalazła się w rękach NKWD. Początek akcji zbrojnej zaalarmował kierownictwo NKWD w Kijowie. Na miejsce przybyli najwyżsi dygnitarze jak Mierkułow i Sierow, którzy przekazywali informacje do Berii i Stalina.
Groźbę powstania potraktowano poważnie i wydano rozkazy dla NKWD rozpoczynając walkę z podziemiem. W obwodzie tarnopolskim aresztowano do 25 kwietnia aż 540 uczestników różnych ugrupowań polskiego podziemia, głównie członków ZWZ. Jesienią 1940r. skazano na śmierć i rozstrzelano 24 powstańców, natomiast 55 zesłano do obozów pracy,
Wśród skazanych na śmierć byli przeważnie przedstawiciele ludu pracującego miast i wsi, o których w hasłach troszczyła się władza bolszewickai: 1 podoficer zawodowy (plutonowy), 2 rolników, 1 uczeń piekarski, 1 księgowy, 1 malarz, 1 ekspedient, 1 masarz, 1 muzyk, 2 ślusarzy,1 stolarz, 1 kierowca, 1 woźnica, 1 fryzjer, 1 kolejarz, 1 strażnik więzienny, 1 uczeń szkoły rolniczej, 1 uczeń szkoły handlowej i 2 gimnazjalistów. Sądzeni i skazani na śmierć w Tarnopolu, Odessie, Kirowograd:
Tarnopol 17-18.09.1940
- wyroki śmierci (wyk. po 30.01.41) na:
Zygmunt Topolski s. Stanisława ur.1914 w Jagielnicy
Włodzimierz lub Władysław Żuk s. Józefa ur. 1921 w Czortkowie
Tarnopol 20-23.09.1940
- wyroki śmierci (wyk. po 30.01.41) na:
Ludwik Czosik s. Romana ur.1912 w Czortkowie
Władysław Petecki s. Franciszka ur. 1898 w Łabodowie (wyrok zamieniono na 10 lat łagrów)
Edward Prażanowski s. Wincentego ur. 1916 w Czortkowie
Bolesław Witkowski s. Stanisława ur.1920 w Czortkowie
Edward Zając s. Stefana ur. 1917 w Czortkowie.
Tarnopol 25-28.09.1940
- wyroki śmierci (wyk. po 4.02.41) na:
Bronisław Czajkowski s. Józefa ur.1921 w Czortkowie
Tadeusz Kądzielewski s. Władysława ur. 1921 w Białobożnicy
Eugeniusz Komarnicki s. Stefana ur. 1921 w Czortkowie
Tadeusz Nowicki s. Mikołaja ur. 1919 we Lwowie
Eugeniusz Piotrowski s. Błażeja ur.1922 w Czortkowie
Bronisław Wayda s. Alojzego ur. 1918 w Przemyślu
Karol Wolański s. Szymona ur.1918 w Siemakowcach
Odessa 27-30.09.1940
- wyroki śmierci (wyk.19.02.40) na:
Aleksander Czajkowski s. Franciszka ur. 1920 w Czortkowie
Tadeusz Grondalski s. Piotra ur. 1920 w Czortkowie (zamieniono na 10 lat łagrów)
Stefan Kornikowski s .Juliana ur.1917 w Czortkowie
Kazimierz Kratus s. Pawła ur. 1919 w Czortkowie
Tadeusz Ohlberger s. Teofila ur. 1919 w Czortkowie
Michał Rawluk s. Mikołaja ur. 1919 w Turylczach
Tadeusz Schodnicki s. Jakuba ur. 1920 w Czortkowie
Wacław Zdunek s. Szczepana ur. 1919 w Starościnie
Kirowograd 21.10.1940
- wyrok śmierci (wyk. 26.12.40) na:
Stanisław Skowronek s. Jana ur.1904 w Krakowie
Tarnopol 29.10.1940
-wyrok śmierci (wyk .13.01.41)
Władysław Zalewski s. Ludwika ur. 1902 w Czortkowie
Źródło:
http://ipn.gov.pl
http://www.kresy.pl
http://rafalby.republika.pl (pdf)
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/
http://pl.wikipedia.org
www.chortkiv.te.ua/
www.kuriergalicyjski.com
