mam przyjemność zaprosić Państwa na najbardziej zapomnianą historię dziejów Wojska Polskiego podczas II Wojny światowej. A jest to właśnie historia o Bitwie Budziszyńskiej stoczonej w dniach 16 - 30 kwietnia 1945r. oraz biorącej w niej udział II Armii Wojska Polskiego, w której starło się prawie 250.000 żołnierzy polskich, rosyjskich, jak i niemieckich. Szanowni Państwo aż przez 78 lat, zarówno w Polsce Ludowej, jak i w czasach obecnych wolnej Polski od 1989r. Bitwa Budziszyńska 1945r, jak i historia II Armii Wojska Polskiego stała się problemem, istnym tabu, historią o której lepiej nie mówić, albo nawet pisać, sprawą głównie przemilczaną, a nawet szykanowaną z powodu tzw komunistycznego charakteru tych oddziałów. Bowiem do tej pory powstało w Polsce niewiele konkretnych opracowań Bitwy Budziszyńskiej 1945r, są też obecnie rożne posty i podcasty na stronach internetowych, ale to Szanowni Państwo niestety jest tylko namiastka tego co wówczas się wydarzyło.
Dlatego Szanowni Państwo postanowiłem opisać Bitwę Budziszyńską z 1945 roku w jej prawdziwej postaci. Przede wszystkim pozbawioną komunistycznej narracji, jak i wszelakich szykan i zakłamań. Zobaczycie Państwo w poniższym tekście przede wszystkim prawdziwą historię powstania oddziałów 2 Armii Wojska Polskiego wywodzących się w głównej mierze z byłych żołnierzy Września 1939r., oddziałów partyzanckich Armii Krajowej, Armii Ludowej czy Batalionów Chłopskich, bez tej tzw otoczki Ludowe Wojsko Polskie.
Bowiem funkcjonowało ono tylko w rządowej nomenklaturze ówczesnych władz komunistycznych KRN, a nie wśród walczących żołnierzy 2 Armii Wojska Polskiego na 1 linii frontu, bowiem nazwa LWP oficjalnie w Polsce pojawia się dopiero w 1952r, po uchwaleniu stalinowskiej konstytucji PRL.
Przedstawię również Państwu tu w miarę dokładny opis toczonych się walk podczas Bitwy Budziszyńskiej w 1945r. dzień po dniu wraz z moim komentarzem. I postaram się także wytłumaczyć Państwu dlaczego została ona przegrana i dlaczego jednocześnie była Największym starcem polskich oddziałów pancernych w Dziejach Wojska Polskiego podczas II Wojny Światowej !
Oczywiście aby lepiej zrozumieć sam przebieg Bitwy Budziszyńskiej w 1945r. wzbogaciłem również poniższy tekst najbardziej nieznanymi i mało publikowanymi zdjęciami archiwalnymi z tego okresu, licznymi mapami i tabelami porównawczymi, jak barwnymi ilustrującymi uzbrojenie i żołnierzy walczących stron w tej bitwie. Zatem zapraszam jeszcze raz Państwa bardzo serdecznie do przeczytania poniższego tekstu, niestety długiego, który ukarze się w w kilku częściach, ale za to bardzo interesującego.
Wstęp
A wszystko dzieje się zgodnie z założeniami traktatu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939. Już wówczas przywódca Rosji Józef Stalin dzieląc ziemie II Rzeczypospolitej wzdłuż rzek Sanu, Wisły i Narwi na dwie części, Niemiecką i Sowiecką postanowił utworzyć na zagarniętych przez ZSRR terenach tzw marionetkowe Państwo Polskie na Ziemi Lubelskiej.
Można by zatem powiedzie iż sprawa tzw Komunistycznego Państwa Polskiego została już całkowicie w ten sposób zakopana. Jednak nie zupełnie, bowiem Stalin już w listopadzie 1939r na ziemiach tzw zachodniej Ukrainy jak i Białorusi tworzy przyszłe namiastki władz komunistycznej Polski. I do struktur tzw Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad włączony zostaje w Białymstoku Bolesław Bierut, a w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Rad w Lwowie Wanda Wasilewska.
Stalin zajął tzw. pozycję wyczekującą, licząc na to iż Armia Niemiecka uwikła się w 1940r. w długoletni konflikt z Anglią i Francją, jak za czasów I wojny światowej, a on razem z Armią Czerwoną zajmie resztę ziem centralnej Polski z Warszawą, gdzie utworzy Komunistyczne Państwo Polskie podporządkowane bezpośrednio Moskwie.
Ale jak wiemy ten plan zupełnie nie wypalił i oddziały niemieckie w maju i czerwcu 1940 pokonały z kretesem armie Francji, a jednostki brytyjskie zmusiły do ucieczki z kontynentu na wyspy macierzyste. A następnie w czerwcu 1941 roku oddziały Niemieckie rozpoczęły inwazje na ZSRR.
To zmusiło Stalina do kolejnej zmiany planu wobec Polski. Tym razem Stalin, którego Armia Czerwona ponosi w 1941 roku klęskę za klęską od oddziałów niemieckich jest zmuszony szukać sojuszników by ratować ZSRR przed całkowitym upadkiem.
Dlatego już z początkiem lipca 1941r. Stalin zawiera porozumienie o sojuszniczej współpracy z Anglią, aby pokonać Niemców. Do tego dochodzi również podpisany układ Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 roku pomiędzy Władzami Polski na Uchodźstwie w Londynie, a władzami ZSRR.
A znów Generał Sikorski zakładał iż uratuje dzięki temu porozumieniu setki tysięcy polskich obywateli, jak i oficerów od śmierci głodowej na Syberii. Bowiem z chwilą podpisania 30 lipca 1941 roku układu polsko-rosyjskiego, polscy syberyjscy więźniowie stawali się wolnymi ludźmi i mogli wstępować do polskiej armii. To bowiem było głównym warunkiem tego porozumienia Sikorski-Majski, czyli utworzenie Armii Polskiej w ZSRR, która wspólnie z Armia Czerwoną miała następnie walczyć przeciw niemieckiemu najeźdźcy.
Jednak szybko się okazało, iż wizja Polskiej Armii w ZSRR różni się radykalnie od tego co oczekiwał Stalin od Sikorskiego. Bowiem polskie władze Londyńskie zachowały całkowitą kontrole nad Polską Armią generała Andersa w ZSRR z lat 1941-1942 i nie pozwalały na przejęcie nad nią opieki przez dowództwo Armii Czerwonej.
Dodatkowo sprawa Polskiej Armii w ZSRR się mocno skomplikowała po wizycie generała Sikorskiego w Rosji w dniach 30 listopada-15 grudnia 1941r. Wówczas to podczas rozmów generała Sikorskiego z Stalinem, którego oddziały Armii Czerwonej 5 grudnia 1941 roku przeszły do udanej kontrofensywy na Niemców pod Moskwą, sprawę obecności Polskiej Armii w ZSRR podporządkowanej bezpośrednio Londynowi, Stalin zaczął mocno kwestionować.
Bowiem Stalin uparcie naciskał na Sikorskiego aby podporządkował polskie oddziały Armii Czerwonej i wysyłał poszczególne dywizje od razu na front, na co nie chciał się zgodzić generał Sikorski, który uważał iż Polska Armia wystąpi przeciw Niemce całością sił, a nie poszczególnymi dywizjami. Bowiem wpierw musi ona zakończyć proces formowania swoich oddziałów, który niestety trwał bardzo powoli. Bowiem jak wiemy obecnie sowieci mocno skąpili polskim żołnierzom, nie tylko uzbrojenia, ale nawet żywności. Dlatego Sikorski i Stalin ustalili, iż zaopatrzenie dla polskiej Armii w ZSRR będzie nadchodzić drogą morska z Anglii przez Iran.
Co ciekawe sam płk Berling był oficerem z Armii Polskiej u gen. Andersa, ale odmówił wyjazdu do Iranu i został w Rosji, a jednocześnie był także oficerem polskiej przedwrześniowej armii, ale który zaczął od 1940 roku współpracować z sowiecką NKWD, dlatego został zaufanym polskim oficerem Stalina.
I taka okazja nadarzyła się Stalinowi już 13 kwietnia 1943r. w związku z odkryciem przez Niemców grobów polskich oficerów pomordowanych w Katyniu. Wówczas gdy Polski Rząd Emigracyjny w Londynie wysłał do Katynia międzynarodową misję Czerwonego Krzyża w celu zbadania tej sprawy. Stalin ostentacyjnie oskarżając polskie władze w Londynie o współpracę z Niemcami i zrywa z nimi stosunki dyplomatyczne.
I znowu by uformować tą Nową Armie Polską Rosjanie sięgają do Polaków wiezionych w obozach NKWD na Syberii. Dzięki czemu znów zaczynają napływać ogromne masy polskich ochotników do wstąpienia w szeregi Wojska Polskiego i to nie z powodów ideologicznych, jak zawsze to przedstawiała komunistyczna propaganda, ale z głównie powodu głodu i nędzy którego dotychczas polscy obywatele zaznali w sowieckich obozach NKWD.
Już w sierpniu 1943 roku liczba polskich ochotników nad Oką osiągnęła stan ponad 25 000 żołnierzy. Tak że władze sowieckie 10 sierpnia 1943 roku zaczęły tworzyć Korpus Polski w Rosji, który miał składać się z 2 Dywizji Piechoty i Brygady Pancernej. Co ciekawe już w sierpniu 1943 roku na zastępce generała Berlinga, uprzednio awansowanego przez samego Stalina ze stopnia pułkownika na generała, zostaje dokooptowany generał Karol Świerczewski w celu dokładnego nadzoru nad przebiegiem tworzenia polskich oddziałów w Rosji.
Tu należy jednak zadać ówczesnej propagandzie kłam, iż podczas tej bitwy pod Lenino na stronę Niemycką uciekło 776 żołnierzy polskich, gdyż następnie wszyscy wzięci do niewoli polscy żołnierze 1 Dywizja Piechoty im Tadeusza Kościuszki zostali przez Niemców pomordowani. Dlatego po otrzymaniu tak tragicznych informacji o stratach polskiej 1 Dywizji Piechoty w bitwie pod Lenino, Stalin nakazał natychmiastowe wycofanie jej z linii frontu. Głównym powodem tej decyzji Stalina nie była żadna litość nad polskimi żołnierzami, tylko czysty pragmatyzm. Stalin bowiem zdał sobie sprawę, iż w takim tempie strat polskich oddziałów do zajęcia polski przez Armie Czerwoną nie pozostanie mu przy życiu żaden Polak z nowo tworzonej Armii Polskiej w Rosji.
Stalin postanowił wówczas poczekać jak jego oddziały wejdą na tereny przedwojennej II Rzeczypospolitej i polskie jednostki wojskowe w Rosji rozrosną się do siły pełnej Armii.
I tak od 16 marca 1944 roku do 20 lipca 1944 roku rozpoczęto formować na terenach Sowieckiej Ukrainy 1 Armię Wojska Polskiego, najpierw w rejonie Sum, a następnie w rejonie Żytomierza. Tym razem Polska 1 Armia rozrosła się do 20 lipca 1944r do wielkości 4 Dywizji piechoty, Brygady Pancernej i Brygady Kawalerii, oraz kilkunastu innych oddziałów artylerii. W sumie jej stan na koniec lipca 1944r wynosił prawie 70.000 żołnierzy.
Co ciekawe prawe połowę żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego pozyskano na terenach II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1944, z rejonów Wołynia, Ziemi Lwowskiej i Lubelszczyzny. Byli to głównie żołnierze z byłych formacji AK, których pierw rozbrojono, oficerów aresztowano, a zwykłych żołnierzy pod groźbą rozstrzelania i wywózki na Syberię zmuszono do wstąpienie do nowego Wojska Polskiego na wschodzie.
Jednak prawdziwy rozrost formacji Nowego Wojska Polskiego na wschodzie miał nastąpić z chwilą uchwalenia w Moskwie tzw. Manifestu PKWN (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego) 22 lipca 1944r. Wówczas to Stalin, jak i polscy komuniści liczyli, iż z chwilą przejścia przez rzekę Bug oddziałów sowieckich zacznie się masowe wstępowanie obywateli polskich w szeregi nowej Armii Wojska Polskiego.
Dlatego też Stalin powołał specjalnym dekretem z 3 października 1944r. rozkaz utworzenia Polskiego Frontu u boku Armii Czerwonej, składającego się aż z 3 Armii w sile 15 Dywizji.
Niestety mimo wejścia oddziałów 1 Armii Wojska polskiego do bezpośrednich walk z Niemcami nad Wisłą pod Puławami w dniach 28 lipca-6 sierpnia 1944, Studziankami w dniach 9-16 sierpnia 1944, podczas walk o Warszawę na Pradze 10-15 września 1944r i próbie pomocy Powstańcom Warszawskim 16-23 września 1944 wstrzymanej przez samego Stalina!
Chęć obywateli polskich do wstępowania do Nowej Armii Polskiej u boku Rosjan okazała się jednak bardzo nikła. I musiano opierać się tylko na tzw. przymusowym zaciągu, głównie na schwytanych polskich żołnierzach z lasu z formacji Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Armii Ludowej, którym dawano wybór, albo więzienie i Syberia, albo służba w Nowej Armii Polskiej u boku Rosjan.
To spowodowało, iż Naczelne dowództwo Armii Czerwonej już 15 listopada 1944r odwołało rozkaz formowania Frontu Polskiego i skupiło się głownie na uzupełnieniu strat 1 Armii Wojska Polskiego i utworzeniu 2 Armii Wojska Polskiego, na co pozwalały im możliwości mobilizacyjne.
Powstanie 2 Armii Wojska Polskiego
Następnie dowództwo nad 2 Armia Wojska Polskiego objął generał Stanisław Popławski, który dowodził nią do 25 grudnia 1944r. Po czym generała Popławskiego odwołano z funkcji dowódcy 2 Armii i na jego miejsce znowu 26 grudnia 1944r powołano ponownie gen. Karola Świerczewski, którą dowodził aż do końca wojny.
W skład oddziałów 2 Armii weszły następujące jednostki bojowe:
- 5 Dywizja Piechoty gen. Aleksandra Waszkiewicza,
- 7 Dywizja Piechoty płk. Eugeniusza Kuźmicza, a następnie płk. Mikołaja Prus Więckowskiego,
- 8 Dywizja Piechoty płk. Józef Batkiewicza, następnie płk. Józefa Grażewicza,
- 9 Dywizja Piechoty płk. Jana Szwedyka, następnie płk. Aleksandra Łaskiego,
- 10 Dywizja Piechoty płk. Andrzeja Czartoryskiego, następnie płk. Dymitra Dubienki,
- 2 Dywizja Artylerii gen. Benedykta Nikołaja Niestorowicza,
- 3 Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej, 1 Korpus Pancerny oficera Armii Czerwonej gen. Józefa Kimbara w składzie:
1 Brygada Zmotoryzowana płk. Jana Iwaczura,
2 Brygada Pancerna płk. Stefana Wieryszkowicza naprawdę Rosjanina Stiepana Antonowicza Wieryszkowicza,
3 Brygada Pancerna płk. Grzegorza Nikifora naprawdę Rosjanina Gregorija Nikiforowa,
4 Brygada Pancerna Pawła Stupina, oficer sowiecki,
16 Brygadę Pancerną była całą sowiecką
16 Dmowska Brygadą Pancerną przerzuconą z Frontu Leningradzkiego płk. Michała Aleksieja Kundriawcewa,
4 Brygadę Saperów,
5 Brygadę Artylerii Ciężkiej,
9 Brygada Artylerii Przeciwpancernej,
14 Samodzielna Brygada Artylerii Przeciwpancernej,
5 Samodzielny Pułk Czołgów Ciężkich JS-2,
28 Samodzielny Pułk Artylerii Pancernej SU-85, 3
Samodzielny Pułk Moździerzy
i wiele pomniejszych oddziałów.
Najciekawszym faktem podczas formowania 2 Armii Wojska Polskiego jest to iż prawie 90% obsady oficerskiej tej armii było Rosjanami, którzy z ogromnym zapałem wspólnie z służbami NKWD i Organami Bezpieczeństwa na szybko zmieniali swoje nazwiska na polskie, by móc służyć w Wojsku Polskim. Niestety polskich oficerów było bardzo niewielu, jak wiemy ciążył na tym słynny Katyń 1940, jak i przymus współpracy z Organami Bezpieczeństwa i NKWD, na co większość polskich oficerów podziemia z AK, NSZ nie chciała się zgodzić, za co była natychmiast wywożona na Syberię lub likwidowana na miejscu.
Natomiast co do zwykłych żołnierzy polskich wchodzących w skład 2 Armii Wojska Polskiego, to aż w 95 procentach byli to głównie Polacy ale jacy:
Bowiem żołnierze 2 Armii Wojska Polskiego, aż w 55 % wywodzili się z formacji ruchu oporu, czyli partyzantów z Armii Krajowej dawnych żołnierzy Września 1939r., uzupełnianych przez ponad 25 % żołnierzy z Armii Ludowej i Batalionów Chłopskich i innych formacji partyzanckich.
A pochodzili oni głównie, nie tylko z rejonów ziemi Białostockiej, Siedleckiej czy Rzeszowskiej, ale i z obszarów wschodnich II Rzeczypospolitej, dlatego znalazło się tu także sporo partyzantów z AK z rejonów:
- Polesia dawnej 30 Dywizji AK,
- Wołynia 27 Dywizji AK,
- grupa żołnierzy AK z ziemi Wileńskiej i Nowogrodzkiej.
I tylko 20 % było żołnierzami nowymi z małych wiosek lub miasteczek. Rodzi się tu zatem oczywiście pytanie, jak to możliwe że żołnierze AK walczyli w tzw Armii Ludowej? Po pierwsze większość z nich nie miała innej możliwości przetrwania, albo aresztowanie, wywózka na Syberię albo rozstrzelanie. Dlatego wybierali możliwość wstąpienia do tzw Nowej Armii Polskiej Stalina, by móc później po zakończeniu wojny swobodnie żyć w tzw Polsce Ludowej. Byli też tacy, szczególnie oficerowie i podoficerowie AK którzy nie ujawnili swoich stopni wojskowych i jako zwykli żołnierze 2 Armii planowali wraz z przesuwaniem się frontu wschodniego na Zachód Europy spróbować przedostać się na stronę aliancką.
Niestety sam proces formowania polskich oddziałów 2 Armii Wojska Polskiego nie przebiegał dla sowietów i polskich komunistów tak swobodnie jak by to chcieli. Głównie z powodu zbyt intensywnej indoktrynacji polskich żołnierzy, przez tzw oficerów politycznych, jak i stylu bycia sowieckich oficerów. Tzw. sowiecki mir który pokazywał totalne grubiaństwo, ochlajstwo, prostactwo i oraz liczne bestialskie wyczyny wobec polskiej ludności cywilnej czyli kradzieże, pobicia i gwałty na kobietach.
To doprowadzało bardzo wielu żołnierzy polskich do mnóstwa dezercji z szeregów 2 Armii Wojska Polskiego np. z
- 5 Dywizji Piechoty tylko 20 października 1944r uciekło ok. 538 żołnierzy do lasu i to większość z bronią, z
- 9 Dywizji Piechoty również 16 października 1944 uciekło do lasu ok. 355 żołnierzy i też w większości z bronią, a największa ucieczka w dziejach nowej 2 Armii Wojska Polskiego, a w potocznej nomenklaturze tzw. 2 Armii Ludowego Wojska Polskiego !!! miała miejsce w nocy z
- 12 na 13 Października 1944 r, kiedy to prawie 1000 żołnierzy i oficerów z 7 Dywizji Piechoty z bronią zbiegło do lasu!!!
W wyniku tego zdarzenia władze komunistyczne rozformowały cały 31 Pułk Piechoty z 7 Dywizji, a na jego miejsce sformowano nowy 37 Pułk Piechoty.
Co ciekawe władze PRL numeracje 31 Pułku Piechoty przywróciły dopiero w 1963r !!!
Dlatego władze sowieckie, jak i polscy komuniści po tych incydentach natychmiast wprowadziły tzw odpowiedzialność zbiorową, czyli za ucieczkę dezertera odpowiadała cała jego rodzina i krewni, których albo zamykano, albo wysyłano na Syberię. Tak że liczne dezercje w 2 Armii Wojska Polskiego z grudniem 1944 roku prawie całkowicie ustały.
Ostatecznie proces formowania 2 Armii Wojska Polskiego który trwał od 8 sierpnia 1944r został zakończony 28 stycznia 1945 r i w sumie udało się zmobilizować ok. 90.000 żołnierzy, których uzbrojono w ok 500 czołgów, dział pancernych, transporterów opancerzonych i samochodów pancernych, 1500 dział i moździerzy i wiele innego sprzętu wojskowego.
Zatem jak widać była to dość poważna siła w rękach władz polskiego PKWNu, jak i sowieckich. Postanowiono zatem jednostki 2 Armii Wojska Polskiego niezwłocznie przerzuć do Centralnej Polski w rejon Łodzi, gdzie stacjonowały one od 5 do 20 lutego 1945r. Stąd 21 lutego 1945 r Naczelne Dowództwo Wojsk Sowieckich, jak i Polskich nakazało przegrupowanie oddziałów 2 Armii Wojska Polskiego w rejon Gorzowa Wielkopolskiego jako odwód 1 Frontu Białoruskiego.
Głównym powodem tego przesunięcia oddziałowa 2 Armii Wojska Polskiego był zabezpieczenie flanki 1 Frontu Białoruskiego przed ewentualnym silnym uderzeniem niemieckich jednostek z rejonu Szczecina na Poznań. I tak w rejonie Gorzowa Wielkopolskiego jednostki 2 Armii Wojska Polskiego przebywały do 21 marca 1945r stąd ruszyły zgodnie z nowym rozkazem dowództwa Armii Czerwonej w rejon Wrocławia.
Tu ciekawostką jest fakt iż pierwszą jednostką wojskową z 2 Armii która ruszyła do boju z Niemcami, był 2 batalion 35 Pułku Piechoty, który został 25 lutego 1945r wykorzystany do szturmu na niemiecką załogę Cytadeli w Poznaniu.
Jednak podczas przemarszu jednostek 2 Armii z Pomorza i Wielkopolski w rejon Wrocławia, 25 marca 1945r w okolicach miasta Krotoszyn doszło do bardzo głośnego incydentu. Bowiem z 32 Pułku Piechoty dokładnie z 8 Dywizji Piechoty uciekło ok 100 żołnierzy z bronią palną. Za ten ponowny czyn dezercji zmieniono wówczas dowódce 32 Pułku Piechoty, oraz aresztowano dwóch podporuczników.
I tak oddziały polskiej 2 Armii zostają przydzielone do jednostek 1 Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa zajmujących pozycje wyjściowe nad rzeką Nysą Łużycką.
Na tym kończę część pierwszą mojego opracowania Bitwy Budziszyńskiej 1945r pt „W marszu na front” i koniecznie zachęcam Szanownych Państwa do przeczytania już wkrótce części 2 pt. „Na linii walk” 
Z wyrazami szacunku
autor Piotr Ziemblicki
Powyższy tekst służy głównie celom edukacyjnym, a sam tekst, mapy i zdjęcia został opracowany na podstawie:
Bibliografia:
1. Witold Jarno, „Wbrew przysiedzę” - dezercje w Wojsku polskim w latach 1944-1947 wyd Uniwersytet Łódzki 2021r
2. Zygmunt Kosztyła i Ryszard Zabłotniak, „Formowanie Jednostek LWP w Białymstoku w 1944r”, wyd MON 1971r
3. Michał Wasilewski, „Pierwszy Pancerny”, wyd Zielona Góra 1987r
4. Leszek Kania, „Zadania bojowe 2 Armii Wojska Polskiego....Historia do poprawki” wyd Uniwersytet Zielonogórski 2021r
5. Leszek Kania, „Sady wojenne w Ludowym Wojsku Polskim 1943-1945” wyd Siedlce 2015r
6. Krzysztof Szwagrzyk, „Aparat Bezpieczeństwa w Polsce – Kadra kierownicza” wyd IPN Warszawa 2005r
7. Kazimierz Kaczmarek, „Polacy na polach Łużyc”, wyd MON Warszawa 1980r
8. Kazimierz Kaczmarek, „Druga Armia Wojska Polskiego”, wyd MON Warszawa 1978r
9. Stanisław Komornicki, „Regularne Jednostki LWP -formowanie i działania bojowe” wyd MON Warszawa 1965r
10. Janusz Magnuski, „Wozy bojowe LWP 1943-1983”, wyd MON Warszawa 1985r
11. Stanisław Komornicki, Zygmunt Bielecki, Wanda Bigoszewska i Adam Jońca, „Wojsko Polskie 1939-1945 Barwa i Broń”, wyd MON Warszawa 1990r
12. Kazimierz Sobczak, „Encyklopedia II Wojny Światowej” wyd MON Warszawa 1975r
13. Andrzej Zasieczny, „Broń Wojska Polskiego 1939-1945” wyd Warszawa 2006r
14. Apoloniusz Zawilski, „Polskie fronty 1918-1945” wyd Warszawa 1997
15. Jacek Domański, „Budziszyn 1945” wyd Warszawa 2009r
16. Edward Kospath-Pawlikowski, „Wojsko Polskie na Wschodzie 1943-1945”, wyd Pruszków 1993r
17. Edward Kospath-Pawlikowski i Inicjał Andrzej Palacz, „Wojsko Polskie na Wschodzie - Chwała i zdrada” wyd Warszawa 2010r
18. Janusz Ledwoch, „1 Korpus Pancerny 1944-1945”, wyd Warszawa 2001r
19. Praca zbiorowa, „Boje Polskie 1939-1945” wyd Warszawa 2009r
