Żołnierz Wyklęty Nowogródzkiej AK ps. Mały na ziemi zgorzeleckiej

  Mały urodził się na Kresach II RP w gm. Raduń ok. 30 km od Lidy w woj. nowogródzkim.
  12 marca 1944 r. złożył przysięgę w Armii Krajowej przed dowódcą plutonu ps. Palus. Jako żołnierz AK walczył w oddziale 2 batalionu 77 pułku piechoty AK.
  Dowódcą batalionu był por. Krysi Jana Borysewicza ps. Krysia, który już za życia uznany został bohaterem kresowego Okręgu Nowogródzkiego. Mały walczył w potyczkach podczas rozbrajania posterunków żandarmerii niemieckiej m. in. w Horodnie oraz w Raduniu.
  26 kwietnia 1944 r. oddziały Zgrupowania AK rozbiły posterunek żandarmerii niemieckiej w Sobotnikach, a 2 maja posterunek policji w Mycie n. Dzitwą. W nocy z 20 na 21 maja 1944 r. żołnierze 2 batalion opanowali miasteczko Raduń, w tym bunkry i koszary żandarmerii niemieckiej. W wyniku ataku oddziały zdobyły 3 ckm, 7 rkm oraz 3 samochody z wyposażeniem wojskowym, do niewoli wzięto 24 żołnierzy niemieckich, którzy zostali wymienieni na 100 Polaków więzionych w Lidzie. Oddziały batalionu prowadziły zasadzki i potyczki z niemieckim okupantem m.in. koło Rajliszek, Bolsi, Koleśnik, Wilkańców, Iwańców, Naczy.
 na czas Akcji Burza 2 i 5 batalion 77 pułku piechoty AK stworzyły Zgrupowanie Północ Okręgu Nowogródek AK pod dowództwem por. Jana Borysewicza ps. Krysia obejmując swoimi działaniami północną cześć Ośrodka Lida do granicy z Okręgiem Wilno AK.               

  Na początku lipca 1944r. batalion został skierowany do walk w ramach Operacji Ostra Brama o wyzwolenie Wilna.
  Podczas marszu na miejsce zgrupowania oddziały 2 batalionu przeprowadziły szereg akcji przeciwko oddziałom niemieckim. W operacji Ostra Brama batalion Małego nie wziął bezpośredniego udziału, ponieważ zabezpieczał zaplecze walczących oddziałów.
  W momencie przystąpienia Armii Sowieckiej do rozbrajania oddziałów Armii Krajowej oddziały 2 batalion 77 pp AK wycofały się do Puszczy Rudnickiej, gdzie zostały rozformowane i tym samym żołnierze uniknęli rozbrojenia i aresztowania.
  Por. Jan Borysewicz ps. Krysia po rozformowaniu batalionu powrócił do Naczy i Radunia na czele kadrowego oddziału. Komendantem Nowogródzkiego Okręgu AK były zastępca mjr. Hubala, twórca idei cichociemnych, cichociemny ppłk Maciej Kalenkiewicz ps. Kotwicz.
   Ppłk. Kotwicz powierzył por. Krysi działania organizacyjne i bojowe w północnej części Obwodu Lida, gdzie odtwarzano Zgrupowanie Północ składające się docelowo z 7 kompanii oraz kilkunastu grup samoobrony.
             wikipedia autor Lunio17
  W 1944 r. w Puszczy Rudnickiej, gdy rozpoczęła się druga okupacja sowiecka ziemi nowogródzkiej i wileńskiej por. Jan Borysewicz przybrał pseudonum Mściciel.
  W tym okresie podlegało mu w terenie kilka grup, które atakowały oddziały NKWD, agenturę sowiecką i jej administrację jednak przede wszystkim chroniły ludność przed terrorem nowego okupanta.
    Oddziały por. Krysi, Mściciela przeprowadziły wiele akcji bojowych w tym m.in:
- w sierpniu 1944r. w ciągu dnia  uczestniczyły w trzech potyczkach z Sowietami (k. wsi Hermany rozproszyły sowiecką grupę prowadzącą aresztowania, w chutorze k. Butrymańców odparły atak NKWD, a podczas zorganizowanej zasadzki zabił 7 sowietów).
  W okresie od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945r. oddziały por. Krysi wykonały kilkadziesiąt akcji samoobrony w tym m. in. z 7 na 8 grudnia 1944r. por. Krysia dowodził atakiem poakowskich oddziałów Hajduka, Groma, Zemsty i Śmiałego na Ejszyszki, gdzie rozbito areszt NKWD i uwolniono 34 więźniów, podczas walki zginęło 2 żołnierzy Krysu.
  Por. Jan Borysewicz ps. Krysia poległ 21 stycznia 1945r. w walce z grupę operacyjną 105 Oddziału Pogranicznego NKWD koło wsi Kowalki pod Naczą. Ale walka na Kresach II RP nie zakończył się, powstawały kolejne oddziały samoobrony zapewniające bezpieczeństwo lokalnej ludności, zwalczające szczególnie gorliwych agentów sowieckich i ich komunistycznych donosicieli, niszczące powstające kołchozy i sowchozy.
  Na przełomie 1944 / 45 powstawał kolejnym silny ośrodek walki, który ostatecznie przyjął nazwę Obwód 49/67.  Działał on pod rozkazami kolejnych komendantów Obwodu Łąka:
- chor. Wacława Ługowskiego ps. Stojan
- ppor. Józefa Raubo ps. Zenit
- st. sierż. Anatola Urbanowicza ps. Laluś.
  Organizacja wchłaniała żołnierzy poakowskich oddziałów rozbijanych przez NKWD. Obwód 49/67 działał na obszarze powiatów Szczuczyn i  Lidę, był dowodzony przez ppor. Anatola Radziwonika ps. Olech, nauczyciela z rodziny chłopskiej, dowódcę plutonu 2 kompanii 7 batalionu 77 pp AK por. Jana Piwnika ps. Ponury. Organizacja nigdy nie nawiązała kontaktu z organizacjami walczącymi z okupantem sowieckim i ich komunistyczną agenturą w Polsce. Stan liczebny Obwodu 49/67 w 1945r. był oceniany przez NKWD na 800 żołnierzy w placówkach umiejscowionych w polskich wioskach. Konspiracja Obwodu była wspomagana przez kilka tysięcy mieszkańców, w tym Białorusinów, prawosławnych, urzędników białoruskich i rosyjskich.
  22 maja 1945r. po śmierci st. sierż. Anatola Urbanowicza przejął funkcję komendanta poakowskiego Obwodu Szczuczyn–Lida i zdecydował się na dalsze kierowanie konspiracją. Jego zastępcami kolejno byli:
- sierż. Paweł Klikiewicz ps. Irena do śmierci w walce z MWD w maju 1947 roku
- ppor. Wiktor Maleńczyk ps. Cygan do maja 1949.
  Skład jednostek bojowych stanowiły:
- grupa komendanta Olecha,
- pododdział sierż. Pawła Klikiewicza ps. Irena w centralnej części powiatu szczuczyńskiego,
- pododdział ppor. Wiktora Maleńczyka ps. Cygan w rejon Wasiliszek i Wawiórki
- pododdział Petera Fitza ps Francuza, Alzatczyka wcielonego przez Niemców do formacji budowlanych, który zbiegł w 1944r. i dołączył do oddziałów AK w okolicy Nowego Dworu i Zabłocia.
  Mały, który po zakończonej walce i latach spędzonych w sowieckich łagrach zamieszkał k. Bogatynia na Dolnym Śląsku w powiecie zgorzeleckim, walczył nadal w antykomunistycznej konspiracji przeciwko sowieckiemu okupantowi we wschodnich województwach II RP.

  W okresie od 1945 r. do czerwca 1946r. żołnierze Obwodu 49/67 wykonali w rejonach wołkowyskim, lidzkim, żołudzkim, szczuczyńskim, wasiliskim i raduńskim ponad 115 ataków na sowieckich donosicieli, agentów i współpracowników. W połowie 1948r. oddziały ppor. Olechowi liczyły już tylko 100 żołnierzy.
  7 września oddział Francuza zlikwidował kołchoz im. Klimienta Woroszyłowa  w gm. Nowy Dwór oraz
wykonał wyroki śmierci na aktywistach sowieckich. 10 września 1948r.  oddział ppor. Cygana rozbił urząd pocztowy w Wawiórce.  Nocą z 10 na 11 listopada oddział ppor. Cygana spaliła kołchoz im. Stalina w Kulbaczynie z inwentarzem i zbiorami oraz rozbito piętnastoosobowy oddział NKWD.
  Mały został aresztowany 11 listopada 1948r., a następnie osadzony w więzieniu w Grodnie, gdzie przez 6 m-cy był brutalnie torturowany. W sumie przedstawione zarzuty skazywały Małego na 125 lat więzienia. Mimo 6 miesięcznego śledztwa, podczas którego Mały był bestialsko bity przez sowieckich oprawców nie zdradził. Mały nie przyznał się do stawianych zarzutów, nie zdradził nikogo, nie ujawnił żadnych informacji i to zapewne uratowało mu życie i jego kolegom.
  Z 19 na 20 marca 1949r. w obławie NKWD we wsi Lebiodki w rej. Wasiliszki zginął ppor. Witold Maleńczy ps. Cygan, a do niewoli dostał się Franciszek Krupowicz ps. Smok. W następnych dniach marca grupa NKWD i MWD zaatakowała bazę oddziału Olecha na uroczysku Horiaczy Bór, gdzie poległ Peter Fitz ps.Francuza oraz Mikołaj Jurasow, Anatol Żuk.
  24 kwietnia 1949r. grupa NKWD zaatakowała oddział ppor. Olecha nad Lebiodą koło wsi Stankiewicze. Olech z siedemnastoma żołnierzy wydostał się z okrążenia, ale w walce zginął Wacław Szturm ps. Doktor ze wsi Wołoka, a ranny został Witold Wróblewski ps. Dzięcioł.
  12 maja 1949r. podczas obławy NKWD zginął ppor. Anatol Radziwonik ps. Olech podczas przebijania się przez kordon żołnierzy nieopodal wsi Raczkowszczyzna na Nowogródczyźnie. Schwytani żołnierze zostali skazani na 25 lat łagru. Zygmunt Olechnowicz ps. Zygma – adiutant komendanta po zwolnieniu z obozu w 1964r. powrócił do Lidy, skąd zamierzał wyjechać do rodziny w Polsce, ale zniknął bez śladu. Niedawno wyjaśniło się, że nie pozwolono mu na opuszczenie Związku Sowieckiego i zamknięto go w psychuszce, a rodzina poszukiwała go przez lata. Pozostali na wolności żołnierze kontynuowali swoją walkę do śmierci w kolejnych miesiącach.

     Po latach poznajemy Małego
z okolic Bogatyni na Dolnym Śląsku.

  26 czerwca 1949r.  Mały został skazany w procesie na 15 lat łagrów i 5 lat pozbawienia praw. W lipcu 1949r. został zesłany do Krasnojarskiego Kraju do m. Turuchańsk w strefę koła podbiegunowego do budowy transpolarnej magistrali kolejowej oznaczoną kryptonim 503 tzw. Martwej Drogi, gdzie do dziś są pozostałości sowieckich obozów pracy. Mały wrócił do Polski po 9 latach niewoli w Związku Sowieckim w 1957r.
  Jak wielu żołnierzy kresowych nie mając, swojej malej Ojczyzny osiedlił się na tzw. Ziemiach Odzyskanych na Dolnym Śląsku koło Bogatyni w powiecie zgorzeleckim, gdzie po śmierci został pochowany.

artykuły powiązane:
- Żołnierze Wyklęci ziemi zgorzeleckiej - ilu Was było? 
- Kwatery ostatnich żołnierzy II RP na cmentarzu komunalnym w Zgorzelcu Okręgu Nowogródzkiego AK 
- por Jan Borysewicz "Krysia" - chłop budzący strach u sowieckiego okupanta

Źródło:
http://www.dws-xip.pl/
fundacjapamietamy.pl/zolnierze-wykleci-krysia
wikipedia.org/wiki/Okreg_Nowogrodek_AK
pawet.net
http://fundacja-ppp.pl