23 Okręg Narodowego Zjednoczenia Wojskowego utworzony został latem 1946r. przez byłych żołnierzy Kedywu Inspektoratu Płocko - Sierpeckiego Armii Krajowej i 11 Grupy Operacyjnej Narodowych Sił Zbrojnych. W pierwszym okresie działalności obejmował swoim zasięgiem pogranicze województwa warszawskiego i bydgoskiego (pow. sierpecki, mławski, lipnowski i rypiński), a także powiaty włocławski, płocki, płoński, działdowski i ciechanowski.Komendantem Okręgu był por. Stefan Bronarski, ps. Liść, Roman, członkami sztabu: por. Jan Przybyłowski ps. Onufry – szef wywiadu,
por. Stefan Majewski ps. Szczepan, Ekscelencja – szef informacji i propagandy, por. Józef Boguszewski ps. Lew – dowódca oddziału bojowego, por. Jerzy Wierzbicki ps. Dodek, Stanisław Lewandowski ps. Ogrodnik. Działalność Okręgu koncentrowała się na akcjach wywiadowczych i porządkowych. Utworzone Patrole do walki z bezprawiem przy 11 Grupie Operacyjnej NSZ prowadziły akcje przeciw grupom bandyckim.
W ramach tzw. amnestii w kwietniu 1947r. nastąpiła częściowa demobilizacja Okręgu. Rozkazem 131 z dnia 18 marca 1947r. Stefan Bronarski ps. Liść polecił rozwiązanie oddziału, broń najmniej zdatną do akcji przekazać UB, cenniejszą zostawić, majątek organizacyjny spieniężyć i podzielić pomiędzy żołnierzy oddziału w równym stopniu.Żołnierzom podziękować w imieniu Polski za walkę, akcję ujawnienia się traktować jako przechowanie żywotnych sił Narodu, a żołnierze są urlopowani na czas nieokreślony. Po zakończeniu amnestii rozpoczęły się aresztowania, które zmusiły ujawnionych do powrotu do działalności konspiracyjnej lub wyjazdu na tzw. Ziemie Odzyskane.
Wobec narastającego zagrożenia następował proces jednoczenia pozostałych struktur różnych organizacji niepodległościowych działających na terenie Mazowsza Zachodniego. W dniu 19 listopada 1947r. we wsi Polesie, gm. Baboszewo, pow. Płońsk, nastąpiło oficjalne podporządkowanie oddziału ROAK por. Franciszka Majewskiego ps. Słony 23 Okręgowi NZW.
W ramach nowej struktury dokonał on podziału terenu na rejony, którym przypisał poszczególne patrole bojowe.
- rejon I (pow. płocki i płoński) dowodził Wiktor Stryjewski ps. Cacko
- rejon II (pow. sierpecki i wschodnia część mławskiego) dowodził Tadeusz Kossobucki ps. Czarny, a po jego śmierci w Wigili Bożego Narodzenia 1947r. Władysław Kwiatkowski ps. Jerzy
- rejon III (pow. rypiński i zachodnia część mławskiego) dowodził Jan Malinowski ps. Stryj
W 1948r. nastąpił największy wzrost działalności bojowej i propagandowej NZW na Mazowszu Zachodnim. Przeprowadzono szereg akcji bojowych, likwidacyjnych i zaopatrzeniowych. Patrole bojowe 23 Okręgu NZW toczyły walki z grupami MO, UB, KBW.
20 sierpnia 1948r. w Kamieniu Kotowym gm. Tłuchowo pow. Lipno kwaterujący w zabudowaniach gospodarzy Różańskiego i Plety patrol Wiktora Stryjewskiego ps. Cacko zaatakowany został przez oddział PUBP i MO z Płocka. Po półtoragodzinnej walce przebił się z okrążenia, w trakcie odwrotu poległ Szczepan Stryjowski ps. Józef, a ranni zostali Stanisław Derkus ps. Śmiały i Seweryn Oryl ps. Kanciasty.
Wzrost aktywności bojowej i propagandowej 23 Okręgu NZW spowodował akcje UB, który w ramach zorganizowanej operacji „P” wiosną 1948r. skierował na Mazowsze Północne znaczne siły KBW, które współpracując z placówkami UB i MO szybko osiągnęły sukcesy.
26 września 1948r. zginął w walce por. Franciszek Majewski ps. Słony, natomiast WUBP w Warszawie rozpoczęło akcję rozbicia sztabu 23 Okręgu NZW, aresztowano kilkudziesięciu członków i współpracowników organizacji, w tym m.in. Liść, Onufry, Romualda Przybyłowska ps. Amerykanka, Stanisław Lewandowski ps. Ogrodnik. Kilka dni później funkcjonariusze UB aresztowali w Krakowie Stefana Majewskiego ps. Szczepan, we Wrocławiu Informacja Wojskowa Jerzego Wierzbickiego ps. Dodek. Na wolności pozostał, ostrzeżony Józef Boguszewski ps. Lew.
Po śmierci Słonego dowódcą patroli został sierż. Wiktor Stryjewski ps. Cacko. Od tego momentu w terenie działały już dwa oddziały dowodzone przez Cacka oraz Śmiałego.
8 lutego 1949r. we wsi Gałki gm. Mała Wieś na skutek donosu, otoczony został przez grupę MO, UB, KBW (łącznie 262 żołnierzy) patrol Cacki. W walce zginęli Elżbieta Kozanecka ps. Basia, Jan Kłobukowski ps. Janek, Ludomir Peczyński ps. Władek, aresztowano Cacka, ciężko ranną Janin Samoraj ps. Celinka, Wacława Michalskiego ps. Gałązka, Zygfryda Kulińskiego ps. Albin.
11 lutego 1949r. pod Sinogórą grupa KBW, UB, MO, ORMO (ok. 1100 żołnierzy i funkcjonariuszy) zaatakowała bunkier, w którym przebywał oddział Stanisława Derkusa ps. Śmiały. W walce zginęli Jan Malinowski ps. Stryj, Stanisław Pospisiel ps. Leszek, Zdzisław Derkus ps. Urkes, Jan Jaraczewski ps. Młody, Stanisław Michalak ps. Kozak, Jan Wiśniewski ps. Czarny II, Wiesław Pużycki ps. Ojciec.
Aresztowano Seweryna Oryla ps. Kanciasty, Henryka Dąbrowskiego ps. Wnuk, Stanisława Konczyńskiego ps. Kunda i ciężko rannego Karola Rakoczego ps. Bystry.
Stanisław Derkus ps. Śmiały z żołnierzami swojego patrolu Kazimierzem Dyksińskim ps. Kruczek, Stanisławem Żurawskim ps. Madej, Antonim Dobrzenieckim ps. Bogdan po kilku dniach pobytu w bunkrze, wieczorem 9 lutego 1949r. udali si do krawca Krzyżanowskiego we wsi Dziwy gm. Lubowidz, który miał dokonał przeróbek odzieży partyzantów, a następnie przeszli na kwater do Kolonii Bendzemin. Kilka miesięcy później wszyscy zginęli w walce lub zostali zamordowani w więzieniu.
Po rozbiciu patroli Cacki i Śmiałego rozpoczęły się na terenie powiatów płockiego, płońskiego i sierpeckiego aresztowania współpracowników podziemia. Zagrożony represjami pracownik urzędu Gminy w Staroźrebach Edward Szałański ps. Tygrys, prowadzący od ponad roku działalność wywiadowczą dla niepodległościowego podziemia po nieudanej próbie ucieczki za granicę w lipcu 1949r. wspólnie z bratem Władysławem Szałańskim ps. Żbik, zorganizował oddział NZW, w skład którego weszli Julian Grabowski, Stanisław Babecki, Józef Kowalski, Stefan Kiciński, Antoni Glonek, Adam Kowalski, Henryk Rejowski.
Grupa Edwarda Szałańskiego została rozbita w połowie października 1951r., a Edwarda Szałańskiego ps. Tygrys aresztowano 12 października 1951r. podczas obławy KBW. Do tego czasu ukrywał się w bunkrze pod stodołą Juliana Grabowskiego. Skazany w pokazowym procesie na kar śmierci, został zamordowany 22 grudnia 1951r. w więzieniu w Płocku. Okrutny los spotkał najbliższego współpracownika i przyjaciela Tygrysa, Juliana Grabowskiego, który odbywając wyrok w płockim więzieniu został zamordowany. Ukrywający się przed aresztowaniem Władysław Szałański ps. Żbik, został aresztowany 23 kwietnia 1952r. Rozbicie oddziału Edwarda Szałańskiego ps, Tygrys zakończyło działalność podziemia zbrojnego na Mazowszu Zachodnim.
artykuły powiązane:
Narodowe Zjednoczenie Wojskowe - jedna z największych organizacji antykomunistycznych
Komendant Główny NZW płk Bronisław Banasik ps. Stefan mieszkaniec Przemkowa w Lubuskiem
źródło:
http://katalog.bip.ipn.gov.pl/
https://pl-pl.facebook.com/mariusz.nosarzewski/
